(عکس) بابون‌های وحشی خود را در آینه نمی‌شناسند
شامپانزه‌ها، اورانگوتان‌ها و سایر گونه‌های دیگر نخستی‌سان، وقتی در آزمایشگاه با آینه مواجه می‌شوند، به نقطه‌ی لیزر روی صورت خود واکنش نشان می‌دهند. انداختن نقطه‌ی لیزر روی صورت حیوان وقتی که به آینه نگاه می‌کند، واکنش آزمون نشانه نام دارد که معیار رایج برای سنجش خودآگاهی است.
بااینحال، پژوهشگران در مطالعه‌ای در مجله‌ی گزارش‌های انجمن سلطنتی B: علوم زیستی، گزارش داده‌اند که بابون‌های کشور نامیبیا با وجود علاقه به آینه، به نقاط لیزر انداخته‌شده روی صورتشان واکنشی نشان ندادند. یافته‌ی این مطالعه ممکن است نشان دهد که واکنش‌های حیوانات در آزمایشگاه به دلیل آموزش بوده و خودآگاهی می‌تواند طیفی از سطوح مختلف داشته باشد.
آلیشیا کارتر، انسان‌شناس تکاملی از دانشگاه کالج لندن، به‌نقل از ساینس‌نیوز می‌گوید: «خودآگاهی روانشناختی این ایده است که شما به عنوان یک فرد می‌توانید به موضوع توجه خود تبدیل شوید.» او خاطرنشان می‌کند که به‌سختی می‌توان این مفهوم را در گونه‌های دیگر اندازه گرفت؛ زیرا تصور نداشتن آن نوع از خودآگاهی، به همان اندازه دشوار است.
یکی از معیارهای سنجش خودآگاهی، آزمون نشانه است. حیوانی جلوی آینه می‌نشیند و علامتی در جایی قرار می‌گیرد که معمولاً نمی‌تواند ببیند، مانند روی صورت. اگر حیوان خود را در آینه تشخیص دهد و متوجه نشانه‌ی غیرعادی شود، به آن واکنش نشان می‌دهد.
یکی از معیارهای سنجش خودآگاهی، آزمون نشانه است
شامپانزه‌ها، اورانگوتان‌ها و بونوبوها در آزمون نشانه در آزمایشگاه قبول شده‌اند؛ اما نخستی‌هایی که جزو میمون‌های بی‌دم نیستند، مانند ماکاک رزوس (Macaca mulatta)، تنها پس از آموزش موفق به انجام آن شده‌اند. همچنین، برخی گونه‌های دیگر مانند فیل آسیایی، دلفین‌ها و حتی نوعی ماهی به نام زمردماهی کلینر به این آزمون واکنش نشان داده‌اند.
اما تا‌به‌حال آزمایش آینه‌ای در مقیاس بزرگ با حیوانات کاملاً وحشی امتحان نشده بود. کارتر و همکارانش دو آینه را به مدت پنج ماه در پارک طبیعی تسائوبیس نامیبیا قرار دادند. این آینه‌ها در نزدیکی منابع آبی محبوب دو گروه از بابون دماغه (Papio ursinus) گذاشته شدند. وقتی یک بابون به آینه خیره می‌شد، محقق نشانگر لیزری را روی گونه یا گوش حیوان می‌تاباند و واکنش را ثبت می‌کرد. محقق همچنین نشانگر لیزر را به نقاطی روی دست‌ها یا پاهایی که بابون می‌توانست ببیند می‌تاباند تا مطمئن شود حیوان به این نقطه واکنش نشان می‌دهد.
بابون‌ها عاشق اسباب‌بازی بازتابنده‌ی خود شدند. کارتر می‌گوید: «آن‌ها صف کشیده بودند تا جلوی آن بنشینند.» آن‌ها همچنین به تنهایی به نقطه لیزری واکنش نشان دادند، وقتی پژوهشگران نقطه را روی اعضای بدن قابل دیدن ۹۱ بابون انداختند، حیوانات در ۶۴ درصد موارد به آن دست زدند. اما از میان ۵۱ بابونی که هنگام تابش لیزر به صورتشان در آینه نگاه می‌کردند، تنها یک مورد فقط یک‌بار واکنش نشان داد. کارتر خاطرنشان می‌کند که تعداد کمی از آن‌ها به علامت در آینه نگاه کردند، اما دستی به چهره خود نبردند. این نتایج نشان می‌دهد که شاید میمون‌ها بدون تجربه‌ی آزمایشگاهی قادر به گذراندن آزمون نشانه نباشند.
جیمز اندرسون، نخستی‌شناس از دانشگاه کیوتو در ژاپن، می‌گوید: «این اولین مطالعه سیستماتیک در مورد سؤال خودشناسی آینه‌ای در نخستی‌های وحشی است و تأیید می‌کند که میمون‌های دم‌دار خود را در آینه نمی‌شناسند.» در محیط آزمایشگاهی، ماکاک‌های آموزش‌دیده از آینه برای بررسی اندام تناسلی خود استفاده می‌کنند، اما بابون‌ها هیچ نشانه‌ای از چنین رفتاری نشان ندادند. این مسئله تأییدی دیگر بر این است که آن‌ها شاید تصویر بازتابی خود را به‌عنوان «خود» شناسایی نکنند.
خودآگاهی طیف گسترده‌ای دارد
ماسانوری کوهدا، جامعه‌شناس حیوانات در دانشگاه متروپولیتن اوزاکا در ژاپن که در‌حال مطالعه‌ی آزمون نشانه روی زمردماهی کلینر است، می‌گوید، بابون‌ها ممکن است این علامت را روی صورت خود نبینند. او می‌گوید نقطه‌ی لیزر به‌طور دقیق حرکت بدن را دنبال نمی‌کند. او معتقد است که بابون‌ها شاید تصور کرده‌اند که نشانه روی آینه قرار دارد، نه روی صورت خودشان.
بااینحال، به نظر می‌رسد بابون‌ها متوجه بودند که آینه تصویری از محیط پشت سرشان ارائه می‌دهد و آنچه در آینه می‌بینند، بابون دیگری نیست. این درک می‌تواند نشانه‌ای باشد که خودآگاهی طیف گسترده‌ای دارد. در انسان‌ها نیز خودآگاهی به‌تدریج شکل می‌گیرد و فقط ۶۵ درصد کودکان تا سن دو سالگی این مهارت را نشان می‌دهند.
در نهایت، کارتر یادآور می‌شود که گرچه انسان‌ها اهمیت زیادی برای خودآگاهی قائل هستند، این تنها روش ادراک ما از جهان است و لزوماً برای دیگر حیوانات ضروری نیست. او می‌گوید: «بابون‌ها بدون داشتن مفهوم خودآگاهی هم زندگی بسیار خوبی دارند و من مطمئن نیستم که اصلاً [خودآگاهی] چه فایده‌ای می‌تواند برایشان داشته باشد.»
