خاطرات دکتر ویلز در ایران عهد قاجار؛ «شاه و گدا در زورخانه برابر و برادرند»
فرادید| در اینجا گزیده‌ای از خاطرات دکتر ویلز را می‌خوانید که در آن دربارۀ ورزش کشتی زورخانه‌ای و قواعد و رسومات آن در ایران سخن گفته است:
به گزارش فرادید؛ از سرگرمی‌های قابل تحسین ایرانیان پرداختن به ورزش باستانی و عملیات ژیمناستیک و کشتی پهلوانی در باشگاه‌های ورزشی مخصوصی به نام «زورخانه» است. آداب و رسوم متداول در این زورخانه‌ها ضمن تامین سلامت، عامل تهذیب و تزکیه برای همه اقشار بخصوص جوانان است.
این زورخانه‌ها اغلب دارای در ورودی کوچکی هستند و در محلی گود ساخته شده‌اند. علت گود ساختن زورخانه به منظور گرمتر بودن آن در زمستان و خنکتر بودن در تابستان است و علت کوچکتر از حد معمول ساختن در ورودی این است که پهلوان جوان در اثر فعالیت و هیجان و احساس شور و نشاط جوانی دچار عجب و غرور نگردد و به هنگام خروج از در کوچک زورخانه، ضمن اجبار به خم شدن و خضوع، از آن حالت خودپسندی و مبارزطلبی خارج شود.
مسابقۀ کشتی در جشن عید نوروز در میدان ارک تهران؛ دوران ناصرالدین شاه
همه انسان‌ها از شاه تا گدا در زورخانه برابر و برادرند و در آنجا تفاوتی بین ثروتمند و فقیر وجود ندارد. همگی لباس‌های خود را می‌کنند و لنگی به کمر می‌بندند. پهلوانان بنام یا زورخانه‌دار و میاندار هم برای خود نیم‌شلواری از چرم یا تیماج نخدوزی شده به نام تنکه پهلوانی دارند.
علاوه بر میاندار، یک نفر ضربگیر به نام مرشد هم که ضربی سفالی در کنار خویش دارد، ضمن نواختن آهنگ‌های مهیج و خواندن اشعار حماسی، ورزشکاران را به ادامه تمرین تشویق می‌کند و با آهنگ خود هدایت می‌نماید. طرز برنامه ورزش هم ابتدا با چرخیدن و نرمش و سپس شنا رفتن بر روی تخته شنا و گرفتن میلهای چوبی سنگین و چرخاندن آن‌ها همراه ضرب مرشد ادامه پیدا می‌کند.
وسیله ورزشی دیگر «سنگ» است که به شکل دو لنگه در ساخته شده و هر لنگه پنجاه کیلو و بالاتر است . . . وسیله دیگر «کباده» می‌باشد که در اصل به شکل کمانی از فلز ساخته شده که به جای زه کمان زنجیری با حلقه‌های درشت به آن متصل شده است.
عکسی از ورزشکاران زورخانه‌ای دوران قاجار در حال تمرین با میل و کباده
در میان این وسایل، میل‌ها و میل‌بازی از همه هیجان‌انگیزتر است. اغلب میل‌بازان ماهری دیده می‌شوند که با شیرینکاری‌های خود دیگران را به تحسین وامی‌دارند. مثلا ضمن پرتاب میل‌ها به هوا آن‌ها را به طرق مختلف می‌تابانند و گاه قبل از فرود آمدن میل، خودشان درجا چرخی می‌زنند و میل را با مهارت تمام در هوا می‌قاپند.
کشتی‌گیری هم از تماشایی‌ترین عملیات زورخانه‌کاران است و فوت و فن‌های مختلف دارد. در این کشتی باستانی شرایط و مقرراتی قدیمی متداول است. مثلا هرگاه زانوی یکی به زمین بخورد یا به هنگام کشتی یک بار به دور خود بچرخد بازنده است. ضمنا در این نوع کشتی اصلا موضوع هم‌وزن بودن رعایت نمی‌شود.
